This is an edited transcript of an Interview of Jean-Marie Lehn taken by George Zarkadakis in Athens on 3/05/2006)
Ο Jean-Marie Lehn γεννήθηκε στη μεσαιωνική πόλη Rosheim της Γαλλίας το 1938 και στα νεανικά του χρόνια αμφιταλαντεύτηκε να επιλέξει ανάμεσα σε πανεπιστημιακές σπουδές στη φιλοσοφία ή στη χημεία. Τελικά επέλεξε τη δεύτερη και το 1987 κέρδισε το Βραβείο Νόμπελ Χημείας για την έρευνά του στη μοριακή αναγνώριση, δηλαδή τον τρόπο που ένα μόριο-δέκτης εκλεκτικά αναγνωρίζει και προσδένεται σε ένα υπόστρωμα. Σήμερα ο Jean Mari-Lehn είναι Διευθυντής του Εργαστηρίου Υπερμοριακής Χημείας, στο Ινστιτούτο Επιστημών και Υπερμοριακής Μηχανικής του Στρασβούργου (ISIS).
ΓΖ: Τι είναι η ζωή;
L: Δεν υπάρχει μεμονωμένη χημική ουσία που να μπορεί να θεωρηθεί έμβιο ον. Το ζήτημα είναι ποια, ποιο είναι το όριο πέρα από το οποίο ξεκινά αυτό που λέμε ζωή. Η απάντηση είναι οι ιοί. Οι ιοί είναι σαν ένα σακούλι γεμάτο πρωτείνες, το οποίο ωστόσο διαθέτει γονιδίωμα. Όταν ο ιός είναι απομονωμένος θεωρείται νεκρός γιατί πολύ απλά δεν μπορεί να πολλαπλασιαστεί από μόνος του. Όταν όμως προσβάλει κάποιο κύτταρο παίρνει από αυτό τα ένζυμα που είναι απαραίτητα για τον πολλαπλασιασμό και αναπαράγει τον εαυτό του. Τότε θεωρείται ως μορφή ζωής. Μόλις όμως αναπαραχθεί και βγει από το κύτταρο, αυτόματα χάνει την ικανότητα αναπαραγωγής και θεωρείται απλά ως ένα σύνολο μορίων.
ΓΖ: Η ζωή είναι πληροφορία;
L: Το γονιδίωμα είναι η πληροφορία. Ο ιός έχει μια δεδομένη δομή. Για να αναπαραχθεί αυτή η δομή, δηλαδή για να «ξαναφτιαχτεί» ο ιός, χρειάζεται η πληροφορία του γονιδιώματος. Στο DNA, για παράδειγμα, η πληροφορία είναι αποθηκευμένη με τη μορφή τεσσάρων γραμμάτων. Η ακολουθία και οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ των γραμμάτων είναι αυτό που λέμε γονιδίωμα.
ΓΖ: Η εξέλιξη είναι μονόδρομος;
L: Όχι, πολλές διαδρομές. Οι προβιοτικοί χημικοί πιθανολογούν ότι η ζωή προχώρησε παράλληλα σε πολλές διαδρομές. Αυτό που συνέβη όμως ήταν το εξής: όταν μια μορφή ζωής ήταν επιτυχημένη συνέχιζε να εξελίσσεται Αντίθετα οι υπόλοιπες σταδιακά εξαφανίστηκαν. Αν η ζωή βρεθεί σε εξελικτικό αδιέξοδο δεν μπορεί να γυρίσει προς τα πίσω, προς το σημείο εκκίνησης, και να διαλέξει άλλο δρόμο εξέλιξης. Έτσι μπορούμε να πούμε η ζωή ήταν ένας συνδυασμός άτακτης και αυτοβελτιούμενης εξέλιξης.
ΓΖ: Τι είναι η «υπερμοριακή χημεία»;
L: Η υπερομοριακή χημεία ασχολείται όχι με τα μόρια των χημικών ενώσεων, αλλά με τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ των μορίων μέσα στις χημικές ενώσεις. Η υπερομοριακή χημεία είναι η χημεία που μελετά με ποιες διαδικασίες τα μόρια αναγνωρίζονται μεταξύ τους και γιατί δημιουργούν επιλεκτικούς χημικούς δεσμούς.
ΓΖ: Ποιες είναι οι μεγάλες προκλήσεις της χημείας τον 21ο αιώνα;
L: Αυτό που προσωπικά με ενδιαφέρει είναι η έρευνα γύρω από την οργάνωση της ύλης, η μετάβαση από ένα μεμονωμένο μόριο σε πολύπλοκες μορφές ύλης. Ένας άλλος ενδιαφέρων τομέας της χημείας είναι η κατάλυση, δηλαδή το πώς θα δημιουργήσουμε χημικές αντιδράσεις οι οποίες θα είναι πιο αποτελεσματικές και ταυτόχρονα θα απαιτούν λιγότερη ενέργεια. Επίσης η νανοτεχνολογία, η σύμπραξη χημείας και φυσικής, και η προσπάθεια να ελέγξουμε τις κινήσεις των μορίων ώστε να κατασκευάσουμε μικρομηχανές με μοριακό μέγεθος.
ΓΖ: Πολλοί άνθρωποι θεωρούν τη χημεία συνώνυμη με τη χημική ρύπανση…
L: Καταρχήν να ξεκαθαρίσουμε ότι παράγουμε χημικές ουσίες επειδή ο κόσμος τις χρειάζεται. Αν για παράδειγμα οι άνθρωποι δεν οδηγούσαν αυτοκίνητα δεν θα είχαμε τόση πολύ ρύπανση. Οπότε ας σταματήσουμε να χρησιμοποιούμε το αυτοκίνητό μας αλόγιστα. Αν δεν θέλουμε να το κάνουμε αυτό, τότε πρέπει να δεχτούμε τις συνέπειες των πράξεών μας, δηλαδή την ατμοσφαιρική ρύπανση. Επιπλέον η χημεία ενοχλεί επειδή μυρίζει. Πράγματι, οι άνθρωποι είμαστε ζώα και η αίσθηση της όσφρησης είναι πολύ σημαντική για τα ζώα. Για παράδειγμα, αν βλέπαμε ένα κατακόκκινο σύννεφο το οποίο δεν ξέραμε ότι ήταν τοξικό και δεν μπορούσαμε να το μυρίσουμε, τότε όχι μόνο δεν θα μας ενοχλούσε αλλά μάλλον θα μας γοήτευε κιόλας. Πάντως τα τελευταία 30 χρόνια έχει γίνει μεγάλη πρόοδος στον τομέα της ρύπανσης. Και μπορεί να γίνει ακόμα περισσότερη αρκεί να είμαστε πρόθυμοι να πληρώσουμε. Ένα εργοστάσιο που θα εγκαταστήσει φίλτρα και θα χρησιμοποιήσει αντιρρυπαντική τεχνολογία θα πρέπει να ξοδέψει πολλά χρήματα. Προφανώς το προϊόν που θα βγαίνει από τη γραμμή παραγωγής θα είναι ελαφρώς ακριβότερο και το κόστος αυτό θα μετακυληθεί στον πελάτη. Σε κάθε περίπτωση όμως πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ότι με όρους τοξικότητας η φύση παράγει πολύ πιο τοξικές ουσίες απ’ ότι ο άνθρωπος. Για παράδειγμα, υπάρχουν φυτά που χρησιμοποιούμε, μετά από κατεργασία βέβαια, ως φάρμακα και τα οποία είναι τόσο τοξικά ώστε στη φύση είναι άκρως δηλητηριώδη.
ΓΖ: Βλέπετε να αλλάζει ο χάρτης της επιστήμης με την είσοδο νέων «παικτών», όπως η Κίνα ή η Ινδία;
L: Η επιστήμη είναι επιστήμη. Δεν έχει σημασία αν γίνεται στην Ανταρκτική, στην Αλάσκα ή στην Νότια Αμερική. Αυτό που ίσως αλλάξει είναι το επίκεντρο των επιστημονικών ανακαλύψεων. Η Κίνα και η Ινδία διαθέτουν λαμπρούς επιστήμονες και σίγουρα θα καταλάβουν δεσπόζουσα θέση στην παγκόσμια επιστημονική κοινότητα. Αναπόφευκτα η Ευρώπη θα περάσει σε δεύτερη μοίρα εκτός αν προσπαθήσουμε πολύ σκληρά. Αν δεν φτιάξουμε το σύστημα μας, θα μετατραπούμε απλά σε τουριστικό προορισμό και τίποτα παραπάνω. Επιπλέον πιστεύω ότι αν και στην Ευρώπη εδραιώθηκε ο ορθολογισμός, δεν έχουμε καταφέρει να τον περάσουμε στην κοινωνία. Για παράδειγμα πληροφορήθηκα ότι στην Ελλάδα δεν διδάσκεται η θεωρία της εξέλιξης των ειδών στα σχολεία. Αν αυτό ισχύει τότε υπάρχει πρόβλημα. Αντίστοιχα φοβάμαι την άνοδο του φονταμεταλισμού στην Ευρώπη. Η εντύπωση μου είναι ότι οι Κινέζοι εξαιτίας της κουλτούρας τους δεν έχουν ισχυρό θρησκευτικό φονταμεταλισμό, αντίθετα είναι πιο πρακτικοί.
ΓΖ: Πώς θα εξηγούσατε την αβεβαιότητα των επιστημονικών ανακαλύψεων σε ένα κοινό που αναζητά τη βεβαιότητα;
L: Οι άνθρωποι οδηγούν το αυτοκίνητό τους και πιστεύουν ότι σίγουρα θα φτάσουν στον προορισμό τους. Ξαφνικά όμως ένα δέντρο πέφτει στο δρόμο ή σκάει το λάστιχο και τότε… Η βεβαιότητα, το 100%, δεν υπάρχει πουθενά στη φύση γιατί λοιπόν να το απαιτούμε από την επιστήμη;